Η σημασία του να είναι κανείς σοβαρός

Ζούμε σε έναν πολύπλοκο κόσμο. Ο βομβαρδισμός πληροφοριών, εικόνων και παραστάσεων που δεχόμαστε ανά πάσα στιγμή είναι ανυπολόγιστα μεγαλός. Ο όγκος αυτός πολλαπασιάζεται όταν μιλάμε για παιδιά, που έχουν την ιδιοτητα ν’ απορροφούν σαν σφουγγάρι τα πάντα γύρω τους. Διαφημίσεις, τηλεόραση, μουσική, εφημερίδες, περιοδικά, διαδίκτυο, ραδιόφωνο και τόσα άλλα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας σε συνδυασμό, φυσικά, με το δίπτυχο οικογένειας, σχολείου δημιουργούν το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτοπροσδιοριζόμαστε, πλάθουμε την ταυτότητά μας. Απολύτως φυσιολογικά, πλάθουμε μια πολύπλοκη ταυτότητα. Σχεδόν σχιζοφρενικά πολύπλοκη. Ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος είναι ένα γνήσιο παιδί της υπερπληροφόρησης και της μανιακής κατανάλωσης “εικόνων” με ό,τι αυτό συνεπάγεται, καλό και κακό. Μέσα σε αυτόν τον κυκέωνα βρίσκονται κάπου και τα βιντεοπαιχνίδια.

Για άλλους σε θέση περίοπτη και καθοριστική από μικρή ηλικία, για άλλους σε μια περιορισμένη, αδιάφορη γωνίτσα της ζωής τους και γι’ άλλους κάπου στο ενδιάμεσο. Ωστόσο, πρέπει να καταλάβουμε πως η θέση των βιντεοπαιχνιδιών μέσα στην κοινωνία δεν είναι αυτή που ήταν πριν δέκα ή είκοσι χρόνια. Μεγαλώσαμε και μαζί με μας και αυτά. Όχι μόνο ηλικιακά αλλά και οικονομικά, δημογραφικά και κυρίως, πολιτισμικά. Είναι πλέον μέρος της καθημερινότητας πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι μέρος της κουλτούρας μας με πιο ενεργό τρόπο από ποτέ. Αυτό φυσικά, συνεπάγεται ευθύνες. Γι’ αυτές τις ευθύνες, λοιπόν, έχει ξεκινήσει μια μεγάλη συζήτηση τον τελευταίο καιρό στους κύκλους της βιομηχανίας. Αρχικά, ξεκίνησε για την αναπαράσταση των γυναικών στα βιντεοπαιχνίδια (και τη θέση τους σε μια ανδροκρατούμενη βιομηχανία) και κατέληξε να αφορά κάθε μειονότητα η οποία μπορεί να αποδοθεί ρατσιστικά όπως ομοφυλόφιλοι, αφροαμερικανοί και πάει λέγοντας. Η συζήτηση αυτή που πήρε τη μορφή ενός μίνι μανιφέστου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με το hashtag «gamergate», οδήγησε σε πολλά φλεγόμενα άρθρα και debates τα οποία αξίζει να αναζητήσετε στο διαδίκτυο και μόνο προς χάριν προβληματισμού. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, μου δημιουργήθηκε η ανάγκη να ξύσω και γω, όσο καταφέρω, την επιφάνεια αυτού του πολύπλοκου ζητήματος. Είμαστε ακόμα ένα τόσο αδαές και ανώριμο μέσο; Είμαστε ακόμα το αντίστοιχο ενός αφελούς και “φωνακλά” εφήβου που δεν μπορεί να διαχειριστεί την ενηλικίωση του;

Αρχικά, μεταξύ μας τώρα, αν θέλουμε να ασχοληθούμε σοβαρά με τέτοια ζητήματα, οφείλουμε να παραδεχτούμε πως στη δημιουργία χαρακτήρων, ως μέσο, δεν τα πάμε και πολύ καλά. Το συντριπτικό ποσοστό των πρωταγωνιστών-πρωταγωνιστριών είναι καρικατούρες. Στερεοτυπικές και απλοποιημένες κατηγορίες ανθρώπων, εύκολα αναγνωρίσιμες στον παίκτη, συνήθως με ένα υπερβολικά τονισμένο χαρακτηριστικό είτε της προσωπικότητάς του, είτε της εμφάνισής του. Ο “γυμνασμένος, σκληρός και μονίμως θυμωμένος ήρωας με το σκοτεινό παρελθόν”, “ο εξυπνάκιας cool τύπος”, ο “βαράω πρώτα, κάνω ερωτήσεις αργότερα (αν ζήσει κανείς, που δεν ζει)”, “η σουπερ σεξυ, σκληρή γυναίκα”, “ο τίμιος στρατιώτης”, “ο τζαμαϊκανός που φουμάρει περισσότερο και από εργοστάσιο της ΔΕΗ”. Τέλος πάντων, το πιάσατε το νόημα. Σπανίως έχουμε χαρακτήρες με πολύπλοκα κίνητρα, με συναισθηματικό βάθος και αληθοφανείς αντιδράσεις. Θέλουμε τα πράγματα απλά και ξάστερα: αυτός είναι ο κακός, αυτός ο φίλος, αυτός ο περίεργος που θα μας βοηθήσει μια φορά και θα εξαφανιστεί, αυτή το αγνό, πανέμορφο, επίδοξο αμόρε, πετάμε και μια ανατροπή στο τέλος και κλείσαμε. Μας αρέσουν οι ταμπέλες. Είναι κακό αυτό; Όχι απαραίτητα. Τις περισσότερες φορές το gameplay εξυπηρετείται από αυτού του είδους τις απλοποιήσεις.

Το θέμα μας, όμως, είναι άλλο. Πότε αυτές ξεπερνάνε τη νοητή γραμμή και γίνονται προσβλητικές για ένα ή περισσότερα μέλη αυτής της πολύχρωμης σαλάτας που λέγεται κοινωνία; Εδώ είναι που δυσκολεύουν τα πράγματα. Κατά την άποψη μου, τα μεγαλύτερα λάθη και παρεξηγήσεις προκύπτουν όταν απομονώνουμε τους χαρακτήρες από το πλαίσιό τους. Το ύφος του παιχνιδιού και ο εικονικός κόσμος μέσα στον οποίο “ζουν και αναπνέουν” αυτοί οι χαρακτήρες καθορίζει σε συντριπτικό βαθμό το πως θα τους εκλάβουμε και θα τους αντιμετωπίσουμε. Όταν τους βγάλουμε έξω απ’ αυτό, τα πράγματα μπορεί να γίνουν εύκολα παρεξηγήσιμα. Η Bayonetta μέσα σε ένα ρεαλιστικό, “προσγειωμένο” παιχνίδι θα ήταν προσβλητική. Τώρα; Όχι. Η τρανταχτή υπερβολή της και ο –σε σημείο αστειότητας- τονισμός της σεξουαλικότητας της μοιάζουν, σε συνδυασμό με όλο το υπόλοιπο “πακέτο”,  με έναν σύγχρονο, ξέφρενο φόρο τιμής στις sexploitation ταινίες και στην  (υπό)κουλτούρα των grindhouse κινηματογράφων, του κιτς και του “φτηνού”. Είναι ένας χαβαλές για ενήλικες. Για παιδιά αλλάζει το θέμα.

Αλλά εδώ επιστρέφουμε στη συζήτηση περί ηλικιακών κατηγοριοποιήσεων. Οπότε οφείλω να τονίσω πως ο σεβασμός τους αποτελεί αδιαπραγμάτευτη προυπόθεση για όλα τα επιχειρήματα αυτού του κειμένου. Τα ίδια πάνω-κάτω ισχύουν και για μια έταιρη αμφιλεγόμενη σειρά, τη σειρά Uncharted. Το να παίρνεις στα σοβαρά την τριλογία της Naughty Dog, με τις μικρές “γενοκτονίες” της ανά μίας ώρας, είναι σαν να ψάχνεις για κοινωνικοπολιτικά νοήματα στην ταινία “The Mummy” ή ακόμα και στα Indiana Jones, δυο δημιουργίες από το χώρο του κινηματογράφου με τις οποίες συγγενεύει φανερά. Με την πρώτη περισσότερο απ’ όσο θα ήθελε και με την δεύτερη, όχι όσο θα έπρεπε. Τα Uncharted έχουν έναν τελείως ανάλαφρο τόνο που δεν αφήνει πολλά περιθώρια για σοβαρή κριτική. Είναι feel-good περιπέτειες που βιώνεις χωρίς άγχος, με την σιγουριά και ασφάλεια πως οι “καλοί” θα θριαμβεύσουν και τη γνώση πως δε θα σε φέρει αντιμέτωπο με τίποτα ψυχολογικά δυσάρεστο. Αυτή η “ελαφρότητά” το γλιτώνει από πολλές ερωτήσεις και τριβές όταν το “χωνεύουμε” μέσα μας. Σαν τα κλασικά James Bond. Ξέρεις ότι θα πάρει τη γυναίκα, ξέρεις ότι θα είναι cool παντός καιρού και συνθηκών, ξέρεις ότι θα θριαμβεύσει στο τέλος. Είναι μέρος της μυθολογίας του.

Αφήνεσαι όμως  να το απολαύσεις, έχοντας πάντα επίγνωση πως αυτό που βλέπεις δε θα ξεπεράσει τα στενά όρια της μικρής ή της μεγάλης οθόνης, δε θα αγγίξει την κοσμοθεωρία σου. Αφήνεσαι για λίγο σε έναν κόσμο που όλα είναι τόσο απλά και εύκολα. Ακόμα και ο θάνατος (των άλλων), ο χωρισμός, οι σχέσεις. Το ύφος, λοιπόν, και το πλαίσιο της δράσης και του χαρακτήρα είναι σημαντικά. Προσοχή, δε λέω απαραίτητα πως οι παραπάνω είναι καλογραμμένοι ή ενδιαφέροντες χαρακτήρες αλλά ότι μέσα στο πλαίσιο τους, δεν είναι προσβλητικοί. Αντιθέτως, πολλά παιχνίδια όντως πάσχουν από φτωχή αναπαράσταση ορισμένων κοινωνικών ομάδων.  Χαρακτηριστικό παράδειγμα το GTA V. Παρόλη την καθαρά καυστική, σατιρική διάθεση -που δεν αμφιβάλλω πως είναι πετυχημένη- και τους εξωφρενικούς χαρακτήρες του, ο τρόπος που χειρίζεται τους γυναικείους χαρακτήρες (όποτε υπάρχουν) είναι από περιορισμένος μέχρι... πολύ αφελής. Σε αντίθεση με τους αντρικούς που διαθέτουν μια ποικιλομορφία στα χαρακτηριστικά τους, οι γυναίκες στον κόσμο του GTA είναι τελείως μονοδιάστατες. Και πάντα αναλώσιμες. Και δεν είναι το μόνο, θυμήθηκα τώρα και το Witcher 2. Άλλη πονεμένη ιστορία στον τομέα. Και το Assassin’s Creed 2. Φυσικά υπάρχουν και άλλα πολλά.

Εκεί που θέλω να καταλήξω όμως είναι πως, παρόλα αυτά, δε χρειάζονται υστερίες και υπερβολές. Το πρόβλημα είναι υπαρκτό, ίσως και σε μεγαλύτερο βαθμό από άλλα μέσα. Δεκτό. Αλλά δεν πρέπει να φτάνουμε στο άλλο άκρο και να αναλωνόμαστε σε ένα ανευ λόγου κυνήγι μαγισσών. Εξάλλου, σημάδια για να αισιοδοξούμε υπάρχουν και τα θετικά παραδείγματα πληθαίνουν. Μπορούσαμε να φανταστούμε πριν 10 χρόνια πως ένα παιχνίδι θα “ξεγύμνωνε” μέσα σε τρεις ώρες τόσο ειλικρινά τον ψυχισμό μιας ερωτευμένης έφηβης, αποδομώντας ταυτόχρονα μεθοδικά τις σχέσεις μιας ολόκληρης οικογένειας (Gone Home); Ή μήπως φανταζόμασταν ένα παιχνίδι με θέμα την σχέση ενός μικρού παιδιού με τον αλκοολικό, επιθετικό πατέρα του (Papo and Yo);

Οι ισορροπίες μεταξύ σοβαρότητας και σοβαροφάνειας είναι λεπτές και οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί. Η αντικειμενοποίηση και η γενικότερα φτωχή αναπαράσταση των γυναικών και άλλων κοινωνικών ομάδων δεν είναι ούτε γέννημα των βιντεοπαιχνιδιών ούτε αποκλειστικότητα τους. Είναι δυστυχώς ένα συχνό φαινόμενο που εμφανίζεται ανεξαιρέτως σε όλα τα μέσα και πρέπει να αντιμετωπιστεί καθολικά με την καλλιέργεια ανθρωπιστικών αξιών. Εδώ, το ερώτημα αν τα μέσα αντικατοπτρίζουν απλά την κοινωνική πραγματικότητα ή την πλάθουν, μάλλον είναι αδύνατον να απαντηθεί με σιγουριά. Ωστόσο, η ευθύνη που λέγαμε παραπάνω, ιδίως όταν μιλάμε για δημιουργίες που μπορεί να εισβάλλουν με την μαζική τους απήχηση, στο κοινωνικό υποσυνείδητο, πέφτει στους ώμους των δημιουργών. Εξάλλου αν δεν την πλάθουν, σίγουρα έχουν την δύναμη να τη συντηρούν. Από την άλλη, ο κίνδυνος που φοβάμαι εγώ είναι μια ακραία απαξίωση που δύναται να στερήσει ελευθερίες από τους δημιουργούς, να τους φοβίσει, να τους “αποστειρώσει”. Έχουμε δει πόσο εύκολα να δημιουργούνται “σκάνδαλα” στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Το στείρο, κοινωνικώς ορθό δεν είναι κάτι που με δελεάζει ιδιαίτερα, αντιθέτως νομίζω με τρομάζει. Ο δημιουργός θα πρέπει πάντα να μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα, χωρίς τέτοιου είδους αναστολές. Όπως επίσης και το κοινό πρέπει πάντα να μπορεί να του δώσει την ειλικρινή του απάντηση. Αυτή ήταν και θα είναι ο μόνος αδιαπραγμάτευτος κριτής. Ας γίνουμε λοιπόν σοβαροί χωρίς να καταλήξουμε συντηρητικοί. Ας ωριμάσουμε χωρίς να χάσουμε την τρέλα μας.  Η ύπαρξη και μόνο αυτής της συζήτησης μάς έχει ήδη παει ένα βήμα μπροστά. Αν συνεχίσουμε να προβληματιζόμαστε χωρίς να τα ισοπεδώνουμε όλα, το μέλλον θα φαντάζει όπως πρέπει πάντα να φαντάζει: καλύτερο από το παρόν.