Πρακτικότητα εναντίον design

Οι περισσότερες ιστορίες μου προκύπτουν από παρατηρήσεις σε απλά καθημερινά πράγματα. Για παράδειγμα, προσπαθούσα να μεταφέρω ένα πλυντήριο. Όπως θα γνωρίζουμε οι περισσότεροι, είναι ένα από τα πιο βαριά μηχανήματα που έχουμε στο σπίτι μας. Παλαιότερα μάλιστα ήταν ακόμα πιο βαρύ λόγω του τσιμέντου που είχε στον κάδο. Η διαπίστωσή μου την ώρα που προσπαθούσα να το μετακινήσω σαν αρχαίος Αιγύπτιος που φτιάχνει πυραμίδα με τετράγωνες πέτρες ήταν το γιατί κανείς δεν σκέφτηκε το αυτονόητο. Να του βάλει ή σμιλέψει δυο χερούλια. Υποτίθεται ότι πρέπει να το πιάσεις από κάπου. Εκτός αν μας προπονούν για powerlifting και θέλουν να μας κρατούν σε φόρμα. Ένα απλό πρακτικό κόλπο θα βοηθούσε όσο τίποτα άλλο. Δυο χερούλια ή εσοχές και ίσως δυο ροδάκια στο πίσω μέρος, όπως συνήθιζαν να έχουν τα παλιά arcades για τη μεταφορά τους.

Αυτό το γεγονός, λοιπόν, με έκανε να δω με άλλο μάτι σχεδόν όλες τις συσκευές, που μοιάζουν πια να χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Αυτή του Design και αυτή της πρακτικότητας. Μπορείς να έχεις μόνο ένα από τα δύο συνήθως και είναι κρίμα. Κάθισα λοιπόν και έψαξα το πράγμα. Διάβασα πτυχιακές εργασίες απόφοιτων καλλιτεχνικών σχολών και άρθρα σημαντικών designers ώστε να εμβαθύνω στο θέμα. Ο πρώτος που θυμήθηκα ήταν ο Sir Norman Foster. Ένας αρχιτέκτονας της εποχής μας που είχα διδαχτεί στη σχολή και μου είχε κάνει εντύπωση. Ένας από τους σημαντικότερους μοντέρνους αρχιτέκτονες, από τους λίγους που προσπαθεί πάντα να παντρέψει την πρακτικότητα με το design. Σε αντίθεση με τον Καλατράβα για παράδειγμα που τα έργα του δεν έχουν σχεδόν καμία πρακτικότητα, ο συγκεκριμένος προσπαθεί να εκμεταλλεύεται πάντα το φυσικό περιβάλλον, το φυσικό φως και τα στοιχεία της φύσης, σμιλεύοντας κτήρια όμορφα, βγαλμένα από κάποιο παιχνίδι επιστημονικής φαντασίας.

Ύστερα πέρασα στις 'θέσεις' των δύο μεγάλων εταιριών του χώρου μας, της Apple και της Samsung. Μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει τις διαφορετικές φιλοσοφίες που ασπάζονται αυτοί οι δύο Κολοσσοί. Οι Ασιάτες γενικώς δίνουν περισσότερη έμφαση στην πρακτικότητα των συσκευών τους, ενώ οι Αμερικάνοι μοιάζουν να ενδιαφέρονται περισσότερο για το 'φαίνεσθαι' του πράγματος.

Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ένα πράγμα που συχνά κάνουμε λάθος. Η αισθητική (design), δεν είναι το αντίθετο της πρακτικότητας. Είναι δύο αυτόνομες έννοιες, με διαφορετικά μονοπάτια. Σε αυτή την άποψη καταλήγουν οι περισσότεροι που έχουν φιλοσοφήσει το θέμα. Και αν το σκεφτείς είναι λογικό. Η ομορφιά είναι κάτι υποκειμενικό. Κάτι που μοιάζει άσχημο σε κάποιον, μπορεί ταυτόχρονα να είναι όμορφο για κάποιον άλλο, ενώ στο θέμα της πρακτικότητας δεν υπάρχει αμφιβολία για το αν είναι ή δεν είναι κάτι χρήσιμο. Το θέμα έχει απασχολήσει έως και τους δικούς μας αρχαίους φιλόσοφους. Στο 'Συμπόσιο του Ξενοφώντος' ο Κριτόβουλος (αρχαίος πολιτικός) υποστήριζε πως κάθε ασπίδα, κάθε σπαθί και κάθε δόρυ είναι όμορφο για να λάβει την ερώτηση του Σωκράτη: -Πως μπορείς να συγκρίνεις ανόμοια πράγματα; Η απάντηση δίνει και την άποψη που επικρατούσε τότε. -Αν ένα πράγμα κάνει αυτό για το οποίο έχει σφυρηλατηθεί, σε αρμονία με το περιβάλλον του, τότε είναι όμορφο.

Το κίνημα της πρακτικότητας (functionalism movement) υποστηρίζει πως 'η μορφή ακολουθεί τη χρησιμότητα', κάτι που πρακτικά σημαίνει πως η μορφή ενός αντικειμένου προκύπτει από μόνη της όταν το αντικείμενο δημιουργηθεί έτσι ώστε να είναι πρακτικό. Φτιάχνοντας ένα μαχαίρι για παράδειγμα, με βάση τη χρησιμότητά του, η τελική μορφή του είναι αποτέλεσμα αυτού για το οποίο δημιουργήθηκε. Δεν σμιλεύουμε το μαχαίρι με γνώμονα να είναι όμορφο, άλλα θέλουμε να είναι πρακτικό. Η τελική μορφή του προκύπτει από το πως έχει λειανθεί η λεπίδα και πόσο πρακτική είναι η λαβή του. Και στις περισσότερες περιπτώσεις, η μορφή αυτή χαρακτηρίζεται ως 'έργο τέχνης', παρόλο που αυτός που το έφτιαξε δεν έδωσε καθόλου βάση στο design παρά μόνο στον τρόπο με τον οποίο θα το χρησιμοποιούσε κάποιος. Για το κίνημα αυτό, η 'αισθητική' είναι κάτι παντελώς άχρηστο και μάλιστα προκύπτει αυτόματα μέσα από τη διαδικασία δημιουργίας του αντικειμένου. Οπότε δε χρειάζεται να ασχολούμαστε μαζί της.

Η παραπάνω άποψη, όσο απλή και κατανοητή και να είναι -και ίσως και μερικώς δελεαστική για να υιοθετήσουμε- , έχει ένα τεράστιο λάθος. Δεν μπορεί να εξηγήσει την 'τέχνη'. Ο πιο απλός ορισμός της τέχνης που μπορώ να σας δώσω είναι πως 'υπάρχει για να εξυπηρετεί μόνο τον εαυτό της'. Αν για παράδειγμα πάρουμε δύο ίδια βάζα, τετράγωνα και δημιουργημένα από το ίδιο υλικό, άλλα με το ένα να έχει μια τρύπα στον πάτο του (κάτι που αυτομάτως το κάνει μη πρακτικό μιας και θα φεύγει το νερό), μπορούμε να αντικρούσουμε τη θεωρία πως 'η μορφή προκύπτει από την πρακτικότητα'. Το ένα από τα δύο βάζα είναι δημιουργημένο καθαρά για πρακτικούς σκοπούς, ενώ το άλλο αντιμετωπίζεται ως έργο τέχνης.

Η αισθητική και η πρακτικότητα είναι πράγματα που μας περιβάλλουν. Είναι παντού γύρω μας. Σε όλες τις συσκευές και όλα τα δημιουργήματα του ανθρώπου. Παρατηρώντας μια ταινία, θα ανακαλύψουμε πως οι περισσότεροι χώροι περιέχουν προϊόντα της Apple. Macbooks και iPhones υπάρχουν στα γραφεία των χώρων. Αυτό γίνεται για λόγους αισθητικής. Οι συσκευές αυτές έχουν δημιουργηθεί με γνώμονα το design και όχι 'απλώς για να κάνουν τη δουλειά τους'.

Και εδώ περνάμε σε μια άλλη κόντρα, αυτή των σχεδιαστών. Τις περισσότερες φορές θα βρεθούμε να αναλωνόμαστε σε διαμάχες για το ποια εταιρία έχει καλύτερο design. Αυτό είναι κάτι που τρελαίνει τους σχεδιαστές. Γιατί και οι μεν και οι δε προσπαθούν πολύ για να κρατήσουν την ισορροπία του 'aesthetic duality'. Να είναι δηλαδή το προϊόν τους αισθητικά και πρακτικά όμορφο. Γεγονός είναι πως προκύπτουν 'εκπτώσεις' σε κάποιον από τους δύο τομείς. Αυτό που 'τρέφει' τον κάθε άνθρωπο είναι τελικά αυτό που τον κάνει να επιλέξει πολλές φορές. Κάποιοι θυσιάζουν την πρακτικότητα ενός Android phone για να ταΐσουν αυτό που είναι πιο σημαντικό για εκείνους, την απουσία design από την καθημερινότητά τους.

Είναι άλλο πράγμα, όμως, να το αντιλαμβάνεσαι αυτό, και άλλο να προσπαθείς να πιέσεις τον εαυτό σου να δει ένα μη πρακτικό αντικείμενο ως απόλυτα πρακτικό. Δεν γίνεται από τη μια να έχεις μια συσκευή που μονίμως ζητάει πράγματα, δίνοντας σου λιγότερα από αυτά που μπορεί και να την χαρακτηρίζεις 'πρακτική', και από την άλλη με το ζόρι να προσπαθείς να χαρακτηρίσεις 'όμορφο' ένα αντικείμενο που η μορφή του έχει προκύψει από τον πρακτικό σχεδιασμό του. Χωρίς να είναι απόλυτη η παραπάνω θέση, είναι συνήθως η επικρατέστερη.

Σε ότι αφορά τα βιντεοπαιχνίδια, το 'όμορφο' μπορεί να ερμηνευτεί πολύ διαφορετικά για τον καθένα. Δεν είναι μόνο τα γραφικά ενός παιχνιδιού που μπορούν να του δώσουν αυτό τον χαρακτηρισμό. Είναι η συνολική εμπειρία. Για παράδειγμα τα παιχνίδια “Souls” μπορούν να διχάσουν τον κόσμο. Η 'ομορφιά' τους αφορά τον τρόπο που οι μηχανισμοί τους λειτουργούν, το πως είναι σχεδιασμένα τα επίπεδα και άλλα πολλά. Μπορεί να μην παίρνουν βραβείο ομορφιάς στον τεχνικό τομέα, με τα περισσότερα γραφικά να είναι outdated, και μη ρεαλιστικά (ιδίως στα Souls), άλλα καταφέρνουν να ισορροπούν σε αυτό που ονομάζεται aesthetic duality. Εξυπηρετούν το χρήστη και εικαστικά και πρακτικά, χωρίς να δίνεται ιδιαίτερο βάρος σε μια από τις δύο κατηγορίες. Είναι ίσως το καλύτερο παράδειγμα αισθητικής και πρακτικότητας σε βιντεοπαιχνίδι.

Επιστρέφοντας στο αρχικό θέμα που με έκανε να ασχοληθώ με το αντικείμενο, δεν πιστεύω πως δύο χερούλια σαν εσοχές στα πλαϊνά του πλυντηρίου θα έκοβαν τόσο πολύ από την αισθητική του, και περιμένω κάποια στιγμή να εμφανιστούν, όπως εμφανίστηκε το 'δαχτυλίδι' που τραβάς στα γάλατα νουνού 40 χρόνια μετά -μέχρι τότε είχαμε ειδικό ανοιχτήρι για να κάνουμε δύο τρύπες στο κουτάκι.