Η ιστορία του ασπρόμαυρου σινεμά

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί σύγχρονοι σκηνοθέτες και κινηματογραφιστές επιλέγουν να γυρίσουν ταινίες σε ασπρόμαυρο φιλμ, ειδικά μέσα σε μία βιομηχανία που χρόνο με τον χρόνο εστιάζει σε μία πιο φωτεινή και έντονη οπτική αισθητική; Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όλα έδειχναν πως η ασπρόμαυρη παλέτα βαδίζε με αργά αλλά σταθερά βήματα προς την εξαφάνιση της. Τα χρώματα γίνονταν όλο και πιο ζωντανά και θερμά, με αποτέλεσμα το χρώμα να μην είναι κάτι το συμπληρωματικό πλεόν, αλλά να έχει εξελιχθεί σε ένα σημάντικο στοιχείο στην δομή των κινηματογραφικών ταινιών. Γιατί, λοιπόν, το ασπρόμαυρο δεν έχει "πεθάνει" ακόμα; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει να γυρίσουμε αρκετά χρόνια πίσω, συγκεκριμένα, στο τέλος του 19ού αιώνα όπου το ασπρόμαυρο φιλμ ήταν και το τεχνολογικό όριο της εποχής εκείνης.

Στις 22 Μαρτίου του 1895, είναι η ημερομηνία που ο κόσμος είδε για πρώτη φορά σινεμά, καλωσορίζοντας με αυτό τον τρόπο την έναρξη της πιο διαδεδομένης τέχνης που εφευρέθηκε ποτέ. Η ταινία Workers Leaving the Lumiere Factory in Lyon (1895) των αδελφών Lumiere θεωρείται η πρώτη επίσημη του διεθνούς κινηματογράφου διάρκειας μόλις 46 δευτερολέπτων και φυσικά ήταν γυρισμένη με ασπρόμαυρες εικόνες. Γενικά, οι αρχικές ταινίες ήταν αρκετά μικρής διάρκειας, παρουσιάζοντας συνήθως μία σκηνή καθημερινότητας όπου αποτελούνταν από ένα μοναδικό πλάνο το οποίο κάδραρε μία δράση σε απόσταση γενικής λήψης.

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο κινηματογράφος παρέμενε χωρίς ήχο και έγχρωμο φιλμ. Περίπου την ίδια περίοδο, πολλά ευρωπαικά κινήματα θέλησαν να πειραματιστούν και να δοκιμάσουν αρκετά πρωτοποριακά πράγματα για την εποχή εκείνη, τα αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών, είτε είναι ευρέως γνωστά είτε όχι, επηρεάζουν ακόμα και σήμερα τον χώρο του σινεμά, διεθνώς. Εκείνη την εποχή λοιπόν, η κινηματογραφική βιομηχανία της Γερμανίας γνώρισε μεγάλη άνθιση, λόγω έλλειψης χρημάτων όμως, οι Γερμανοί παραγωγοί ήταν αδύνατον να γυρίσουν ταινίες ανάλογης ποιότητας με εκείνες του Hollywood, οπότε ανέπτυξαν ένα δικό τους ιδιαίτερο στυλ με την έντονη χρήση συμβολισμού στην σκηνογραφία και επικεντρώθηκαν στις "σκοτεινές" ανθρώπινες εμπειρίες.

Κάπως έτσι, λοιπόν, έχουμε τη γέννηση του γερμανικού εξπρεσιονισμού ο οποίος έκανε την εμφάνιση του μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και έφτασε στο ανώτερο και ακραίο σημείο της ανάπτυξης του στην δεκαετία του 1920 μέχρι και τις αρχές του 1930. Οι πρώτες εξπρεσιονιστικές ταινίες, έδιναν έμφαση στο έντονο μακιγιάζ, στα μη-ρεαλιστικά γεωμετρικά εφιαλτικά σκηνικά, στον ιδιόμορφο φωτισμό που έπαιζε με τις αντιθέσεις άσπρου-μαύρου και συχνά το σενάριο και η ιστορία διαπραγματεύονταν θέματα όπως η παράνοια, η τρέλα αλλά και η προδοσία, με πρωταγωνιστές φρικιαστικούς και απόκοσμους χαρακτήρες. Όλα αυτά μαζί συνέθεταν ένα αλλόκοτο δραματουργικό κλίμα αρκετά πρωτόγνωρο για την εποχή εκείνη. Κάποια από τα διαμαντάκια των εξπρεσιονιστικών ταινιών είναι The Cabinet of Dr.Caligari (1920) του Robert Wienne, Golem (1920) των Paul Wegener και Carl Boese, Nosferatu: A Symphony of Horrors (1922), Faust (1926), Sunrise (1927) όλα από τον εμβληματικό σκηνοθέτη Friedrich Wilhelm Murnau αλλά και το Metropolis (1927) του Fritz Lang.

Σαν κίνημα έζησε λίγα χρόνια, παρ' όλα αυτά άφησε σπουδαία παρακαταθήκη πίσω του, και θεωρείται ως την βασική μήτρα των ταινιών τρόμου αλλά και του film noir, δύο κινηματογραφικά είδη δηλαδή, τα οποία έχουν επηρεαστεί ιδιαίτερα από το γερμανικό εξπρεσιονισμό. Στο σημερινό άρθρο βέβαια, θα σταθούμε στο δεύτερο. Το film noir λοιπόν, είναι ένα από τα πιο δημοφιλή είδη στον κινηματογράφο με διαίτερη φωτογραφία, συγκεκριμένη θεματολογία που προέρχεται από το χώρο του αστυνομικού μυθιστορήματος, με διεφθαρμένους αστυνομικούς, σκληροτράχηλους ντετέκτιβ, ζηλόφθονους συζύγους αλλά και με καταραμένες όσο και ερωτεύσιμες femme fatale γυναίκες που γέμιζαν υποσχέσεις τον ήρωα με την γοητεία τους και τους βύθιζαν σε εγκλήματα πάθους, στην αυτοκαταστροφή αλλά και στο πολύ ποτό!

Το film noir είναι ένα είδος κινηματογράφησης το οποίο διαθέτει πολύ συγκεκριμένες και αυστηρές αρχές, ίσως κανένα άλλο είδος στο σινεμά να μην διαθέτει όλα τα παραπάνω πειθαρχημένα μοτιβά. Έχουμε τον επιβλητικά σκοτεινό φωτισμό, με την δραματική φωτοσκίαση, την έντονη αντίθεση άσπρου-μαύρου, τις παράξενες γωνίες λήψης με στόχο την ανάδειξη των ψυχικά "ακρωτηριασμένων" ηρώων οι οποίοι ζούνε σε έναν κόσμο διαστρεβλωμένο, ανήθικο και εφιαλτικό.

Αυτή η σκοτεινή κινηματογραφική δυστοπία λοιπόν, ώθησε ακόμα και σύγχρονους σκηνοθέτες να πειραματιστούν μαζί της, ιδιαίτερα σε ταινίες μυστηρίου αλλά και σε ταινίες φαντασίας. Πολλές σύγχρονες ταινίες, όπως το Blade Runner (1982), το Batman Returns (1992), o Edward Scissorhands (1990), το Seven (1997), το Mulholland Drive (2001) θεωρείται ότι είναι επηρεασμένες από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό και το film noir, είτε στη δημιουργία ατμόσφαιρας είτε στο αισθητικό κομμάτι.

Εκτός από τα παραπάνω, υπάρχουν περιπτώσεις που το ασπρόμαυρο πέρα από στυλιστικά εξυπηρετεί και αφηγηματικά την ταινία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Schindler's List (1993) που εκτός από τη νοσταλγική και ρετρό διάθεση, αυτό που θέλει να αναδείξει είναι την απόλυτη κόλαση του Ολοκαυτώματος δημιουργώντας το επιθυμητό ασπρόμαυρο ψυχρό και αποστασιοποιημένο κλίμα το οποίο ενισχύει την ιστορία. Ο ίδιος ο Francis Ford Coppola έχει δηλώσει πως «Όσα ασπρόμαυρα φιλμ έχω δει είναι πιο ρεαλιστικά. Το 95% των αγαπημένων μου ταινιών είναι ασπρόμαυρες». Ο Jim Jarmusch από την άλλη έχει μία ολόκληρη φιλμογραφία ασπρόμαυρων ταινιών ώστε να μας αποδείξει πως δεν χρειάζεσαι το χρώμα για να αφηγηθείς το δράμα στις ιστορίες ιδιόμορφων χαρακτήρων. Ο κινηματογράφος μπορεί κάλλιστα να σκέφτεται, να αισθάνεται και να εκφράζεται εξίσου διεισδυτικά σε ασπρόμαυρο, όσο οικονομικό ρίσκο και αν θεωρείται από τα στούντιο παραγωγής.